Starożytny Rzym zachwyca wieloma dziełami architektury i inżynierii, pośród których szczególne miejsce zajmują akwedukty.
Powtarzając opinię Pliniusza Starszego (23-79 n.e.) trzeba powiedzieć, że nic w dawnym świecie nie było tak wspaniałe i tak przydatne całemu społeczeństwu, jak właśnie rzymski system dystrybucji wody, którego ślady i monumentalne fragmenty możemy spotkać w wielu krajach Europy, Azji Mniejszej i Afryki Północnej – wszędzie tam, gdzie istniało i prosperowało Imperium Rzymskie.
Wieczne Miasto – stolica imperium, mogło liczyć na szczególne rozbudowaną sieć wodociągów. W ciągu pięciu wieków wzniesiono tu ok. 350 km akweduktów – w większości podziemnych – zapewniających miastu ok. 1 mln metrów sześciennych wody na dobę, w połowie zaspakajającej potrzeby wody pitnej, w połowie służącej nawadnianiu ogrodów, przemywaniu rynsztoków i kloak oraz zasilaniu łaźni publicznych i term.
Standardy technologiczne i jakościowe zastosowane przez Rzymian do budowy i konserwacji akweduktów nie znalazły sobie równych przez ponad tysiąc lat od upadku Imperium Zachodniego (476 n.e.). Nie zdziwi nas zatem fakt, że niektóre ze starożytnych wodociągów ciągle jeszcze są czynne! Wspaniałym tego przykładem w Rzymie jest akwedukt AQUA VIRGO (Woda Dziewicza), który, dzięki solidnej konstrukcji i podziemnemu biegowi, od ponad 2 tyś. lat służy miastu (Fontanna Trevi zasilana jest jego wodą!) .
Oczywiście większość akweduktów doznała całkowitych lub częściowych zniszczeń na skutek czynników naturalnych lub działalności człowieka. W Rzymie, z 11 starożytnych akweduktów możemy zobaczyć wyraźne fragmenty kilku z nich : AQUA MARCIA, AQUA TIEPULA, AQUA IULIA, AQUA VIRGO, AQUA CLAUDIA i ANIO NOVUS oraz AQUA ALEXANDRINA. Do tej liczby zachowanych po części dawnych wodociągów należy doliczyć dwa akwedukty „papieskie”, które wzniesiono w XVI i XVII wieku, po części na fundamentach starożytnych wodociągów: AQUA FELICE i AQUA PAOLA.
AKWEDUKTY STAROŻYTNE
Akwedukt AQUA APPIA
Po pierwszym akwedukcie rzymskim, wzniesionym w 312 p.n.e. przez słynnego cenzora Appiusza Klaudiusza Ślepego, nic praktycznie nie pozostało.
Akwedukt ANIO VETUS
Po drugim akwedukcie – ANIO VETUS (269 p.n.e.), zostało kilkanaście arkad, ale daleko od miasta, tam gdzie wodociąg, prawie całkowicie podziemny, przekraczał głębokie jary w okolicach dzisiejszej miejscowości San Gallicano nel Lazio.
Akwedukt AQUA MARCIA
AQUA MARCIA – akwedukt ze 144 roku p.n.e., dzieło pretora Kwintusa Marcjusza Rexa – prowadził do Rzymu najlepszą z wszystkich, mineralną i zimną wodę z obfitych źródeł górskich znajdujących się w okolicach dzisiejszej miejscowości Agosta (w linii prostej ok. 55 km na wschód). Długi na 91 km, w większości przebiegał po ziemią; jedynie 11 ostatnich kilometrów wzniesiono na arkadach, tak by zachować minimalne nachylenie spadku wody (hydraulika rzymska była grawitacyjna). Arkady AQUA MARCIA wykorzystano w następnych wiekach do przeprowadzenia kolejnych wodociągów: Aqua Tiepula, Aqua Iulia i Aqua Felice.
Spore fragmenty tego akweduktu można zobaczyć w parku Parco degli Acquedotti (przystanek SUBAUGUSTA metra A). Niestety arkady nie są już tak imponujące jak w starożytności, bo w XVI wieku ścięto ich górne piętro, by zrobić miejsce dla akweduktu FELICE.
Akwedukt AQUA TIEPULA
AQUA TIEPULA – akwedukt republikański ze 125 roku p.n.e. sprowadzał do Rzymu dość letnią wodę (16/17 stopni C. – stąd jego nazwa 'tiepula’) z niezbyt obfitych źródeł znajdujących się u podnóża Wzgórz Albańskich (Colli Albani – Fonte Preziosa – Pantanelle). W dużej części podziemny, od dzisiejszego parku Degli Acquedotti nakładał się na arkady wodociągu AQUA MARCIA.
Akwedukt AQUA ILULIA
AQUA IULIA – akwedukt wzniesiony w 33 roku p. n.e. , na początku rządów Oktawiana Augusta, prawdopodobnie przez Marka Agryppę, przynosił do miasta wodę ze źródeł położonych w okolicy miasta Grottaferrata (Squarciarelli) na Wzgórzach Albańskich. Podobnie jak AQUA TIEPULA korzystał z arkad AQUA MARCIA aż do monumentalnej bramy PORTA MAGGIORE. Dalej biegł w stronę dzisiejszej stacji TERMINI i kończył swój bieg na Eskwilinie, prawdopodobnie w okolicach ulicy XX Settembre. Niektórzy autorzy wskazywali zakończenie tego akweduktu na dzisiejszym placu Piazza Vittorio Emanuele, gdzie ciągle jeszcze możemy podziwiać ruiny wielkiej teatralnej fontanny – rozdzielni wody, wzniesionej za czasów cesarza Aleksandra Sewera (III w. n.e.), tak zwanych TROFEI DI MARIO.
Akwedukt AQUA VIRGO
AQUA VIRGO – podziemny wodociąg zbudowany w 19 roku p.n.e. przez Marka Agryppę, zajmuje szczególne miejsce wśród 11 starożytnych akweduktów Rzymu, gdyż jest jedynym, który nieprzerwanie od 2 tysięcy lat sprowadza do niego ową „dziewiczą wodę”, znalezioną – jak mówi legenda – przez nieskalaną dziewczynkę o imieniu Trevia. Źródło kiedyś bardzo dobrej wody znajduje się tuż za obwodnicą Rzymu w okolicach wielkiego centrum handlowego ROMA SUD (Salone – Ponte di Nona). Ze względu na realne niebezpieczeństwo przenikania zanieczyszczeń rozrastającego się miasta do wód gruntowych, od kilkudziesięciu lat przeznacza się „aqua virgo” jedynie do nawadniania skwerów centrum historycznego oraz do zasilania najsłynniejszej rzymskiej fontanny FONTANA DI TREVI.
Akwedukt AQUA ALSIETINA
AQUA ALSIETINA – ostatni z trzech akweduktów wzniesionych za czasów Oktawiana Augusta i niestrudzonego Marka Agryppy (2 r. p.n.e.) nigdy nie cieszył się wielkim uznaniem, gdyż sprowadzał do miasta „przemysłową” wodę z jeziora Martignano – kiedyś zwanego Alsietinus, przeznaczaną do wypełnienia Naumachii Augusta lub młynów na Zatybrzu. Już w starożytności przestał on funkcjonować na skutek obniżenia poziomu jeziora. Nic z niego nie pozostało w granicach miasta.
Akwedukt AQUA CLAUDIA
AQUA CLAUDIA – akwedukt zainaugurowany w 52 roku n.e., bierze swoją nazwę od imienia cesarza Klaudiusza, który dokończył jego budowę rozpoczętą w 38 r. za Kaliguli. Był to najważniejszy wodociąg imperialnego Rzymu, wzniesiony z wielkim rozmachem i solidnie, w dużej części swojego 69-kilometrowego biegu ma arkadach z tufu i cegieł rzymskich. Sprowadzał do miasta wodę bardzo dobrej jakości, ze źródła znajdującego się tuż obok górskiego źródła AQUA MARCIA.
Obszerne fragmenty tego akweduktu można zobaczyć w parku Parco degli Acquedotti (przystanek SUBAUGUSTA metra A), w parku Parco Torre del Fiscale (metro A PORTA FURBA), wzdłuż Via del Mandrione (Tuscolano) oraz wzdłuż pierwszych dwóch setek numerów ulicy Via Casilina. W samym centrum można też podziwiać jego monumentalną odnogę wzniesioną za Nerona i Domicjana, która prowadziła wodę na wzgórza Celius i Palatyn.
Większość archeologów sugeruje, że monumentalne zakończenie tego akweduktu (lub ANIO NOVUS) znajdowało się na wspomnianym wcześniej – przy omawianiu AQUA IULIA – placu Piazza Vittorio Emanuele.
Akwedukt ANIO NOVUS
ANIO NOVUS – to drugi akwedukt cesarza Klaudiusza zainaugurowany podobnie jak AQUA CLAUDIA w 52 r. n.e. Tak jak jego poprzednik republikański ANIO VETUS, czerpał wodę bezpośrednio z rzeki Aniene (Anio), przez co jego wody były często zmącone zanieczyszczeniami organicznymi. W większości podziemny, od parku Parco degli Acquedotti korzystał z arkad AQUA CLAUDIA aż do bramy Porta Maggiore (górny poziom). Dalej biegł wzdłuż dzisiejszej stacji Termini i gdzieś w jej okolicy kończył swój bieg.
Akwedukt AQUA TRAIANA
AQUA TRAIANA – przedostatni wodociąg starożytny, skonstruowany w 109 n.e. za czasów Trajana, prowadził wodę z okolic jeziora Bracciano do Zatybrza. W większości podziemny, biegł na arkadach przez ostatnie kilka kilometrów wzdłuż drogi konsularnej Via Aurelia (Antica). Ten właśnie końcowy odcinek jest ciągle dość dobrze widoczny dzięki temu, że w XVII w. został w dużej mierze wykorzystany do realizacji akweduktu papieskiego AQUA PAOLA. Niedawno ekipa brytyjskiej TV odkryła zapomniane przez długi czas rzymskie nimfeum wzniesione nad ujęciem tej wody -> aqueducthunter.com
Akwedukt AQUA ALEXANDRINA
AQUA ALEXANDRINA – ostatni akwedukt imperialnego Rzymu, powstał w 226 r. n.e. za panowania cesarza Aleksandra Sewera. Prowadził do miasta wodę z odkrytych wtedy źródeł w okolicy dzisiejszych miejscowości Colonna i Pantano Borghese (Via Casilina). Głównym celem budowy tego akweduktu było zasilenie w świeżą wodę term Nerona, które cesarz Aleksander rozbudował i przemianował na Termy Aleksandryjskie (ich ruiny można by zobaczyć w piwnicach Palazzo Madama i kościoła San Luigi dei Francesi).
Duże fragmenty tego akweduktu można zobaczyć w parku Tor Tre Teste oraz nad Viale Palmiro Togliatti.
AKWEDUKTY PAPIESKIE
Akwedukt AQUA FELICE
AQUA FELICE – pierwszy nowożytny wodociąg w Rzymie powstał za pontyfikatu energicznego papieża franciszkańskiego SYKSTUSA V (Felice Peretti). Wzniesiono go w latach 1585-7 w dużej części na arkadach akweduktu AQUA MARCIA. Zasilał w wodę wielką willę tegoż papież, która znajdowała się między bazyliką Santa Maria Maggiore a dzisiejszym placem Piazza dei Cinquecento (Stacja Termini) oraz powstający wtedy pałac papieski na Kwirynale. Na pamiątkę łaskawości papieża, który prywatnie nosił imię „Felice”, tak właśnie nazwano akwedukt oraz symbolicznie zakończono go monumentalną Fontanną Mojżesza, stającą na placu Piazza di San Bernardo (róg Via XX Settembre). Dziś ta fontanna jest zasilana normalną wodą miejską, bo akwedukt FELICE został przerwany w XIX, kiedy wznoszono stację kolejową Termini. Ciekawą rzeczą jest jednak odkrycie, że ciągle jeszcze funkcjonuje na pewnym odcinku – od źródła do tak zwanego „laghetto” w parku Parco degli Acquedotti – ku uciesze dzieci, kaczek i turystów!
Akwedukt AQUA PAOLA
AQUA PAOLA – drugi z kolei wodociąg papieski powstał niedługo po akwedukcie Aqua Felice, bo już w 1605 r., za pontyfikatu papieża Pawła V Borghese, który chciał stworzyć rezerwę wody dla Watykanu oraz zaopatrzyć Zatybrze w wodę pitną (do tego czasu dzielnica korzystała ze studni lub z rzeki). Architekci papiescy wykorzystali do jego budowy arkady akweduktu Aqua Traiana i zakończyli go na wzgórzu Ganicolo okazałą fontanną FONTANA PAOLINA.
AKWEDUKTY WSPÓŁCZESNE
Dzisiejsza metropolia Rzym czerpie wodę z pięciu różnych źródeł pozamiejskich, pięcioma współczesnymi akweduktami. Niewiele jest dużych miast na świecie, które mogą liczyć na tak obfite zasoby dobrej, mineralnej, czystej wody. Najważniejszy z dzisiejszych akweduktów zwany PIESCHERA-CAPORE, pobiera wodę z krystaliczne czystego źródła górskiego znajdującego się na północny-wschód od Rzymu w okolicach miejscowości Rieti i Cittaducale (86 km). Tamtejsze góry wapienne – Monti Reatini – są jak gąbka nasączone wodą. Jej zasoby obliczane są na 50 lat! Tak więc nie dziwmy się, że nikt wody w Rzymie nie żałuje na dziesiątki fontann i setki ciągle cieknących „nosoli„.
Zobacz jeszcze: Via Appia Antica – Starożytne drogi konsularne – Cmentarze monumentalne
