Pokuta i przebaczenie grzechów są powszechnymi tematami w chrześcijaństwie, ale system odpustów jest specyficzny dla tradycji katolickiej. Rok Jubileuszowy 2025 to jeden z elementów tej tradycji. Przyjrzyjmy się dokładnie, jak ten zwyczaj powstał. Będzie dużo informacji i sporo ciekawostek.
Dla zainteresowanych obchodami Jubileuszu 2025 -> https://www.iubilaeum2025.va/pl.html
Rezerwacja wejściówek na celebracje z papieżem -> https://eventi.pontificalisdomus.va/?lang=pl-pl
- Powstanie niezwykłej idei — starotestamentowy rok jubileuszowy
- Odpusty – zawiła historia ich powstania – skąd się to wzięło?
- Epokowa decyzja – ogłoszenie pierwszego Roku Jubileuszowego
- Powstanie idei bramy świętej
- Bramy święte w dzisiejszym Rzymie
- Związek jubileuszy z kultem relikwii
Powstanie niezwykłej idei — starotestamentowy rok jubileuszowy
Rok jubileuszowy to idea, której korzenie sięgają bardzo odległych czasów: w Mezopotamii od III tysiąclecia p.n.e., a w Syrii w II tysiącleciu, okresowo ogłaszano edykty umarzające, które przewidywały umorzenie podatków, ale czasami także anulowanie umów między osobami prywatnymi. Z Mezopotamii idea periodycznego umorzenia długów przeszła do biblijnego Izraela. W Księdze Kapłańskiej (25, 8-13) dowiadujemy się o ustanowieniu co pięćdziesiątego roku jako roku jubileuszowego. W tym czasie Izraelici mieli zaprzestać uprawy ziemi, darować długi i uwolnić niewolników. Miał być to też czas odnowy duchowej i materialnej, przypominający o Bożej łasce i równości wśród ludzi.
Termin jubilaeus wywodzi się od jubilus, radosnego okrzyku pasterzy, użytego przez św. Hieronima w Wulgacie do przetłumaczenia hebrajskiego słowa jobel. Hebrajskie słowo oznaczało „barana” lub „kozła”, z którego wywodzi się przetłumaczone znaczenie „rogu”, instrumentu używanego przez kapłanów do ogłaszania początku Roku Jubileuszowego.
Większość historyków twierdzi, że idea biblijna takiego nadzwyczajnego roku nie została nigdy zrealizowana dosłownie i pozostała piękną, rewolucyjną teorią, ale dała początek słowu „jubileusz”, w którym zawarta jest nadzieja na wyzwolenie i przeżycie nadzwyczajnych chwil.
Odpusty – zawiła historia ich powstania – skąd się to wzięło?
Początki odpustów – pokuta w starożytnym Kościele
W pierwotnym chrześcijaństwie nie były znane pojęcia odpustów i czyśćca. Było jedynie znane pojęcie pokuty, nierozerwalnie związane z procesem odkupienia grzechów. Wierzono, że każdy grzech oddala człowieka od Boga i od wspólnoty wiernych. Dlatego niezbędne było publiczne wyznanie win i zadośćuczynienie.
Pierwsze formy pokuty miały charakter publiczny, a jej skutkiem było przywrócenie grzesznika do pełnej jedności z Kościołem. Proces ten mógł trwać wiele lat i obejmował modlitwę, posty oraz inne akty ascezy.
Pierwsze koncepcje „zamienników” dla długotrwałej pokuty pojawiły się w III wieku. W sytuacjach kryzysowych, np. prześladowań, wierzono, że męczeństwo lub modlitwy wstawiennicze wyznawców i męczenników mogą skrócić czas pokuty. W ten sposób narodziła się idea duchowego „wsparcia” dla grzeszników przez zasługi innych – idea odpustu.
Rozwój teologii odpustów w średniowieczu
Praktyka odpustów zaczęła nabierać kształtu w średniowieczu, gdy Kościół katolicki zaczął rozwijać bardziej systematyczną doktrynę dotyczącą grzechu, kary i Bożego miłosierdzia.
Pojawienie się praktyki spowiedzi usznej
W tym okresie pokuta przeszła istotną transformację. Początkowo była rozumiana jako długotrwały proces rehabilitacji. Jednak stopniowo zaczęła przyjmować bardziej „rachunkowy” charakter, kiedy wprowadzono praktykę indywidualnej spowiedzi usznej (po cichu, do ucha duchownego).
Grzech, oprócz winy, pociągał za sobą także karę – zarówno doczesną (cierpienie na ziemi), jak i wieczną (czyściec lub piekło). Sakrament pokuty (spowiedź) usuwał winę, ale kara doczesna mogła nadal obowiązywać.
Odpusty miały na celu złagodzenie tej kary, dzięki udziałowi w zasługach Kościoła.
Pojawienie się wiary w czyściec
Bardzo istotnym elementem w rozwoju odpustów było pojawienie się wiary w czyściec jako miejsca-stanu koniecznego oczyszczenia przed wejściem do raju. Pierwsze wzmianki o takiej wierze Kościoła pojawiają się na przełomie VI i VII wieku i znajdują swoje oficjalne ustanowienie jako dogmatu Kościoła na Soborze lyońskim II w 1274 r.
Pojawienie się wiary w skarbiec zasług
Kluczowym elementem w pojawieniu się nauki o odpustach było wprowadzenie pojęcia „skarbu zasług” (łac. thesaurus meritorum), czyli duchowego bogactwa zgromadzonego przez Chrystusa, Maryję i świętych. Z tego skarbca Kościół, jako instytucja zarządzająca łaską, a konkretnie papież jako namiestnik Chrystusa, mógł „udzielać” odpustów, czyli duchowego wsparcia w zmniejszaniu kary za grzechy.
Doktrynę skarbu zasług stworzyli teolodzy katoliccy XIII wieku, a wprowadził oficjalnie papież Klemens VI, ogłaszając ją w 1349 r. w bulli „Unigentitus”.
Absolutna nowość XI wieku — odpust zupełny dla krzyżowców (1095)
Odpusty udzielane w IX-XI wieku, występujące rzadko i niezbyt hojnie, związane były głównie z pielgrzymkami, nawiedzaniem sanktuariów i dawaniem jałmużny.
Prawdziwy przełom nastąpił w 1095 roku, kiedy papież Urban II podczas synodu w Clermont ogłosił pierwszą krucjatę. Krzyżowcom obiecano coś nadzwyczajnego — odpust zupełny za ich udział w „świętej wojnie” o odzyskanie Ziemi Świętej. Był to bodziec nie tylko duchowy, ale i praktyczny dla średniowiecznych rycerzy, którzy w zamian za walkę otrzymywali „czystą kartę” przed Bogiem.
Kolejna nowość – odpusty związane z pielgrzymowaniem do miejsc świętych
Począwszy od odpustu zupełnego dla krzyżowców, zaczęły pojawiać się nowe formy odpustów związane z pielgrzymkami do konkretnych miejsc świętych. Wierni, którzy podejmowali trud pielgrzymki, mogli uzyskać przebaczenie grzechów i łaskę duchowej odnowy, co przyczyniło się do wzrostu znaczenia takich praktyk.
Rok Święty Jakubowy (1126)
Od IX wieku n.e miasto Santiago de Compostela w Hiszpanii stało się celem niezliczonych pielgrzymek do domniemanego grobu apostoła Jakuba Starszego. W 1126 r. francuski papież Kalikst II obdarzył Santiago nadzwyczajnym przywilejem udzielania odpustu zupełnego tym pielgrzymom, którzy tu przybywali w latach, gdy dzień św. Jakuba (25 lipca) wypadał w niedzielę. To wydarzenie, znane jako Rok Święty Jakubowy, wciąż jest celebrowane przez wiernych z całego świata. Jest też prawdziwym protoplastą lat jubileuszowych kościoła Katolickiego.
Odpust Porcjunkuli (1216)
W 1216 roku św. Franciszek z Asyżu uzyskał u papieża Honoriusza III odpust dla pielgrzymów odwiedzających kaplicę Porcjunkuli w Asyżu od południa 1 sierpnia do północy 2 sierpnia każdego roku. Był to ważny krok w popularyzacji odpustów wśród prostych ludzi.
Odpust celestyński (1294)
W 1294 papież Celestyn V ustanowił odpust dla wiernych odwiedzających bazylikę Santa Maria di Collemaggio (Aquila) od nieszporów 28 sierpnia do północy 29 sierpnia każdego roku. Był to kolejny krok ku instytucjonalizacji jubileuszy.
Motor napędowy dawnej pobożności – odpusty za zmarłych w czyśćcu
Prawdziwy rozkwit odpustów datuje się w historii Kościoła na wiek XV. Szczególnie częste są tu odpusty, które można było uzyskać za zmarłych pokutujących w czyśćcu. Chociaż oficjalny dokument dotyczący takich odpustów podpisał dopiero w 1476 roku papież Sykstus IV, to praktyka prywatna wiernych przekazujących z własnej inicjatywy zyskane odpusty zmarłym sięga XIII wieku.
Teologowie z tamtego okresu poddali tę praktykę religijną badaniom pod względem jej poprawności doktrynalnej. Część z nich, jak Rajmund z Penafort czy Albert Wielki była jej przychylna, część je odrzucała. W XV wieku większość teologów uznała jej słuszność i zasadność.
Epokowa decyzja – ogłoszenie pierwszego Roku Jubileuszowego
W 1300 roku papież Bonifacy VIII ogłosił pierwszy Rok Święty Kościoła katolickiego — to była epokowa decyzja, która została przyjęta przez wiernych z wielkim entuzjazmem.
Papież Bonifacy VIII z rodu Caetanich był inteligentnym przywódcą i prawnikiem. Zainspirowany swoimi poprzednikami Urbanem II (odpust dla krzyżowców), Kalikstem II (odpust Jakubowy), Honoriuszem III (odpust Porcjunkuli) , a przede wszystkim Celestynem V (odpust celestyński), którego był sekretarzem i następcą, potrafił dostrzec ogrom pożytku, który płynął z tej nowości: dla wiernych ukojenie serc i nadzieję na wieczne dobra, dla miasta Rzymu zastrzyk gotówki i polepszenie bytu, dla Kościoła jeszcze większy prestiż i poparcie.
Nie trzeba już było zostać krzyżowcem, by móc otrzymać za wysiłek pielgrzymki do Rzymu, za pokutę, modlitwę i ofiarę materialną na potrzeby Kościoła coś znacznie większego – pojednanie z Bogiem i odpuszczenie kar za grzechy. Bóg dla ludzi średniowiecza jest przede wszystkim Sędzią Sprawiedliwym, który „wielu powołuje, ale niewielu wybiera”, więc strach przed Jego gniewem był prawdziwym motorem pobożności ludowej.
Początkowo miało to być coś wyjątkowego, celebrowanego co sto lat, ale szybko zmieniono rytm jego celebracji: najpierw co 50 lat, później co 33 lata (długość życia Chrystusa), a w końcu od XV wieku, co 25 lat — co jedno ludzkie pokolenie. Od 1300 roku do dzisiaj (2025), Kościół katolicki celebrował 26 jubileuszy „zwyczajnych” i 3 „nadzwyczajne”. Jubileusz 2025 jest zatem 30 z kolei – czy to mistyczna liczba?
Powstanie idei bramy świętej
Idea bramy świętej wywodzi się z tradycji symbolicznego przechodzenia przez próg jako aktu duchowej odnowy.
Drugim motywem były słowa samego Chrystusa z ewangelii św. Jana: „Ja jestem bramą. Jeżeli ktoś wejdzie przeze Mnie, będzie zbawiony – wejdzie i wyjdzie, i znajdzie paszę”.
Pierwsza brama święta w Rzymie została otwarta w Bazylice katedralnej św. Jana na Lateranie w Roku Jubileuszowym 1423 przez papieża Marcina V Colonnę.
W średniowieczu, w bazylice na Lateranie pokazywano zamurowany portal zwany Porta Aurea (Złota Brama), który miał pochodzić z Jerozolimy — przez niego miał przejść sam Zbawiciel niosący krzyż. Prawdopodobnie tę właśnie bramę odmurowano i pozwolono przez nią przechodzić pielgrzymom, podkreślając w ten sposób ekskluzywność odpustów, które można było pozyskać w Wiecznym Mieście.
Bazylika Laterańska, będąca katedrą biskupa Rzymu, odgrywała kluczową rolę w tej ceremonii, nadając jej szczególny wymiar duchowy i historyczny.
Papież Aleksander VI Borgia w 1499 roku rozszerzył ten ryt, otwierając bramę świętą w Bazylice watykańskiej (odmurowano kolejny Złoty Portal – Porta Aurea) i nadając ceremonii jeszcze większy wymiar symboliczny ukazujący papieża jako jedynego w Kościele uprawnionego do otwierania i zamykania bram do nieba. Ta praktyka była też istotnym narzędziem w promowaniu Rzymu jako centrum katolickiego świata i celu pielgrzymek z całej Europy.
Bramy święte w dzisiejszym Rzymie
Z biegiem wieków każda z czterech głównych bazylik patriarchalnych w Rzymie została wyposażona w bramę świętą, a ceremonie ich otwarcia i zamknięcia przyciągały rzesze wiernych, podkreślając majestat i uniwersalizm Kościoła katolickiego.
Bazylika Świętego Piotra w Watykanie
Brama Święta w Bazylice Świętego Piotra (3,60 m wysokości i 2,15 m szerokości) została zaprojektowana przez Vico Consortiego i odsłonięta w 1950 roku podczas Roku Jubileuszowego.
Drzwi były darem dla papieża Piusa XII od Franciszka Von Streng, biskupa Lugano i Bazylei, oraz jego wspólnoty, jako wyraz wdzięczności Bogu za oszczędzenie Szwajcarii przed II wojną światową.
Ikonografia paneli Drzwi była zainspirowana modlitwą papieża: „Spraw, Panie, aby ten Rok Święty był rokiem wielkiego powrotu i wielkiego przebaczenia”.
Cykl rzeźbiarski stworzony przez Consortiego opowiada w szesnastu panelach historię biblijną upadku i zbawienia, od grzechu pierworodnego i wygnania z ziemskiego raju, po ukazanie się zmartwychwstałego Chrystusa Tomaszowi i wszystkim zebranym apostołom. W ostatnim panelu pojawia się scena otwarcia Bramy św. przez papieża Piusa XII — scena podkreślająca rolę Kościoła jako drogi do Chrystusa-bramy dla owiec.
Bazylika Świętego Pawła za Murami
Brama Święta w Bazylice Świętego Pawła za Murami, podobnie jak inne bramy jubileuszowe w Rzymie, posiada swoją unikalną historię. Obecna brama, wykonana ze złoconego brązu, została zaprojektowana przez Enrico Manfriniego i otwarta po raz pierwszy podczas Roku Jubileuszowego 2000.
Nowe Drzwi Święte, wysokie 3,71 m i szerokie 1,82 m, są podzielone na trzy pasma płaskorzeźb w nawiązaniu do idei Trójcy.
Dolne pasmo po lewej stronie przedstawia ukrzyżowanie Chrystusa, jedynego Zbawiciela, z Maryją i Arką Noego w tle, a po prawej stronie Papieża Jana Pawła II błogosławiącego monstrancją wiernych w Rzymie.
Środkowe pasmo poświęcone jest Duchowi Świętemu i Pięćdziesiątnicy oraz męczeństwu Pawła.
Wreszcie, górne pasmo przedstawia miłosierdzie Boga Ojca, ze zmartwychwstaniem Chrystusa, zilustrowanym przypowieściami o synu marnotrawnym i dobrym Samarytaninie.
Bazylika Świętego Jana na Lateranie
Katedra biskupa Rzymu posiada Bramę Świętą, która jest ważnym miejscem pielgrzymek podczas jubileuszy. Można ją łatwo znaleźć w przedsionku bazyliki, pierwsza brama po prawej stronie.
Obecna Brama Święta została wykonana przez włoskiego rzeźbiarza Floriana Bodiniego (1933 – 2005). Jej ukończenie zajęło dwa i pół roku i została zainstalowana pod koniec 2000 roku.
Wykonane z brązu dzieło mierzy 3,6 metra wysokości i 1,9 metra szerokości i ma pojedyncze skrzydło dopasowane do ościeżnicy, progu i nadproża.
Ikonografia drzwi koncentruje się na głównych symbolach wiary chrześcijańskiej: krzyżu, ukrzyżowanym Chrystusie oraz Madonnie z Dzieciątkiem.
Centralne miejsce zajmuje Ukrzyżowany Chrystus, który jest „drzwiami”, przez które uzyskuje się dostęp do zbawienia (J 10:9).
Obecność Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus jest równie znacząca. Jej wizerunek na Drzwiach Świętych stawia Ją jako swoistą bramę — pośredniczkę i orędowniczkę między wiernymi a Jej Synem.
Bazylika Santa Maria Maggiore
Jako jedna z czterech głównych bazylik Rzymu, Santa Maria Maggiore również posiada bramę świętą, która stanowi punkt kulminacyjny wielu pielgrzymek. Obecna brama została wykonana w 2000 roku przez rzeźbiarza Luigiego Enzo Mattei.
Te Drzwi Święte zostały pobłogosławione przez Jana Pawła II 8 grudnia 2001 r. i podarowane przez Zakon Rycerski Grobu Bożego w Jerozolimie.
W centrum znajduje się zmartwychwstały Chrystus, którego pierwowzorem jest mężczyzna z Całunu Turyńskiego, ukazujący się Maryi, przedstawianej jako Salus Populi Romani. W lewym górnym rogu znajduje się Zwiastowanie przy studni, epizod zaczerpnięty z apokryficznych Ewangelii, po prawej stronie jest Zesłanie Ducha Świętego.
Na dole po lewej Sobór Efeski, który ustanowił Maryję jako THEOTÒKOS (po grecku Matka Boga), po prawej Sobór Watykański II, który chciał, aby była Mater Ecclesiae (Matka Kościoła).
Herb Jana Pawła II i jego motto są przedstawione na górze, podczas gdy dwa na dole należą do kardynała Furno, Wielkiego Mistrza Zakonu Rycerskiego Świętego Grobu Bożego w Jerozolimie oraz do tego Zakonu.
Związek jubileuszy z kultem relikwii
Rok Święty w Rzymie był zawsze okazją do czczenia relikwii, a w szczególności najsłynniejszej z nich — Chusty Weroniki. Uważana za relikwię jedyną w swoim rodzaju, przyciągała pielgrzymów, którzy pragnęli zobaczyć oblicze Chrystusa utrwalone na materiale. W starej bazylice św. Piotra istniała bardzo odwiedzana przez pielgrzymów Kaplica Świętego Oblicza, w dzisiejszej bazylice relikwia przechowywana jest w filarze św. Weroniki (filar wielkiej kopuły). Pokazywana jedynie raz w roku, w niedzielę poprzedzającą Niedzielę Palmową, straciła na znaczeniu i jest praktycznie zapomniana.
Drugą bardzo odwiedzaną relikwią były Święte Głowy apostołów Piotra i Pawła pokazywane od XIV wieku w bazylice na Lateranie. Ich fragmenty są jeszcze przechowywane w średniowiecznym baldachimie zwieńczającym główny ołtarz świątyni.
